اصلی ترین و قدیم ترین متنی که زیارت عاشورا در آن وارد شده، کتاب کامل الزیارات است. این سند به خاطر اصلی بودن و قدیمی بودن دارای اعتبار بیشتری خواهد بود. چون مؤلف کتاب متن زیارت را با پنج واسطه از حضرت باقرالعلوم علیه السلام نقل کرده و سپس صاحب کتاب مصباح المجتهد به نقل این زیارت مبادرت ورزیده است.
روایت مذکور دارای صدر و ذیل است. صدر روایت بر اساس نقل کامل الزیارات، توسط دو نفر به نام های «علقمة بن محمد حضرمی» و «مالک بن اعین جهنی» به معصوم می رسد. در هر دو طریق، صالح بن عقبة از آنان نقل کرده؛ اما در یکی همراه سیف بن عمیره است و در دیگری به تنهایی. ذیل روایت در کتاب های یاد شده مشترک است: «صالح بن عقبة و سیف بن عمیرة از علقمة بن حضرمی از امام باقر علیه السلام.
راویان و سلسله سند زیارت عاشورا
اگر مبنای مرحوم آیت الله خویی را در مقدمه کتاب پر ارج معجم رجال الحدیث بپذیریم، سند این روایت جز در یک مورد، هیچ اشکال فنی نخواهد داشت. بر این مبنا تمام رجال سند توثیق شده اند و فقط محمد بن موسی بن عیسی الهمدانی است که نجاشی، ابن الغضائری، صدوق و دیگران، او را تضعیف کرده اند؛ گر چه به تعبیر آیت الله خویی، توثیق ابن قولویه و قولش در رجال کامل الزیارات، معارض آن تضعیف است و این تعارض در تضعیف و توثیق، به تساقط هر دو می انجامد و در نتیجه، محمد بن موسی، از نظر رجالی مجهول الحال می شود؛ اما اگر کسی مبنای توثیق مرحوم آیت الله خویی را بپذیرد، جای دقت و توجه بیشتر را در سلسله سند می طلبد که حتی المقدور بدان می پردازیم:
1. حکیم بن داود بن حکیم: او در کتب رجالی ظاهراً توثیقی ندارد. صاحب تهذیب از او نقل حدیث کرده و اظهار داشته که با توثیق و تضعیفی همراه نیست. محدث نوری از او به عنوان یکی از مشایخ ابن قولویه یاد کرده است. همین که توثیق عام او با تضعیفی معارض نیست، در اعتبار وی کافی است.
2. محمد بن موسی الهمدانی: به مجهول الحال بودن وی در بیان علامه خویی اشاره شد.
3. محمد بن خالد الطیالسی: به رغم اینکه برخی رجالی ها، او را مجهول شمرده اند، ولی علامه نوری در مستدرک پس از ذکر مقدماتی می نویسد:
«و یظهر من جمیع ذلک انه من اجلاء الرواة و الثقاة الاثبات؛ وی از راویان گران قدر و از موثقان و اهل دقت در ثبت و ضبط احادیث است.»
سپس اظهار تعجب از کسانی می کند که وی را از افراد مجهول شمرده اند.
4. محمد بن اسماعیل بن بزیع: شیخ طوسی او را توثیق بلیغ فرموده است. ابن قولویه در کامل الزیارت حداقل 55 حدیث از طریق او نقل کرده است. افزون بر این، در کتب اربعه و سایر کتاب ها، حدود 230 روایت از طریق او نقل شده. همچنین در رجال نجاشی بیاناتی از حضرت امام رضا علیه السلام در مدح و ستایش محمد بن بزیع نقل شده که بیانگر وثاقت و جایگاه والای او است.
5. عقبة بن قیس کوفی: او پدر صالح از اصحاب امام صادق علیه السلام است. ظاهراً توثیق و تضعیفی ندارد و از مجاهیل محسوب می شود. عقبه هم صدر روایت را از حضرت امام باقر علیه السلام نقل کرده است.
در طریق دوم چنان که ذکر شد، نقل کننده از امام علیه السلام، مالک الجهنی است که مقصود همان مالک بن اعین الجهنی است. وی از اصحاب امام باقر علیه السلام و به تعبیر شیخ مفید ممدوح آن بزرگوار بوده است. در فراز اصلی روایت از اصل زیارت عاشورای معروف که ذیل روایت قبلی است، نام افراد زیر نیز آمده است:
6. صالح بن عقبة: در کامل الزیارت، واسطه نقل 27 حدیث است. علامه خویی نیز در مورد او پس از ذکر مقدماتی نوشته: «...فالرجل من الثقات»
7. سیف بن عمیرة: علامه خویی پس از مقدماتی، نقل شهید ثانی را در تضعیف او آورده و فرموده: «تضعیف ناموجهی است که منشأ آن، توهّم واقفی بودن سیف است و از نظر زمانی نمی تواند صحیح باشد. علاوه بر این، واقفی بودن وی، منافاتی با وثاقت ندارد.»
8. علقمة بن محمد الحضرمی: وی از اصحاب حضرت امام باقر علیه السلام و ناقل متن اصلی زیارت عاشوراست. ظاهراً تنها روایت رسیده از او در کتب روایی ما، همین روایت زیارت عاشورا است و مدح و توثیق وی به ذکر و مدح برادرش در منابع روایی ما بر می گردد که اشاره است به برخورد علقمه و برادرش ابوبکر بن محمد الحضرمی از یک سو و جناب زید بن علی بن الحسین علیه السلام از سوی دیگر. همین برخورد را فی الجمله متضمن مدح او دانسته اند.
پس با توجه به این مطالب فهمیده می شود که نسخه کامل الزیارات معتبر تر می باشد، چرا که با چند واسطه از امام باقر علیه السلام به دست ما رسیده است.
و اما در مورد تقیه امامان علیهم السلام گفتنی است که این بزرگواران هیچ کاری را بدون مصلحت انجام نمی دادند و آنچه که انجام می دادند بر طبق مصلحت بوده و در حال حاضر هم با وجود حیله ها و نیرنگ هایی که دشمنان بر ضد اسلام دارند، باید مواظب باشیم تا اتحاد در بین مسلمانان از بین نرود، البته عدم بیان اسامی مورد نظر در زیارت عاشورا خود تقیه ای است از جانب امامان(ع) برای حفظ شیعه، بنابر این در همین راستا جاهایی که صرف خواندن زیارت عاشورا جرم و گناه محسوب می شود با اصول کلی که از ائمه(ع) در باب تقیه به ما رسیده باید در این امور تقیه نموده و از قرائت آن در آن مکان پرهیز نمائیم و این همان تقیه ای است که ائمه اطهار علیهم السلام برای ما به ارمغان آورده اند. ما هم لازم است در این امور از بزرگان دینمان تبعیت نماییم در غیر این صورت مشکلات زیادی را برای خود و دیگران به وجود می آوریم که نتیجه جهل و نادانی ما خواهد بود.
برای اطلاعات بیشتر در این زمینه می توانید به مقاله زیر مراجعه فرمایید:
جستجو در قاموس نور