قرآن کریم درباره آزادی اندیشه و فکر چه نظری دارد؟
قرآن کریم، گشودن بند و زنجیرها را از دست و پای مردم و آزاد کردن آنان را یکی از بهترین نعمت ها و ره آورد رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می داند: «و یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم»[1] بدترین زنجیرها، زنجیر جهل و نادانی یا زنجیر بردگی و بندگی است که انسان گرفتار آنها، نمی تواند حقایق را بشناسد و یا پس از شناختن، به سبب اسارت، نمی تواند نظر خود را بیان کند و بر فرض اظهارنظر، توان اجرای مصوبات الهی را ندارد.
آزادی اندیشه، در قالب امر به تفکر، تعقل، تدبر، و مانند آن، در بیش از سیصد آیه از آیات قرآن کریم مطرح شده است و مهم تر آنکه ذات اقدس اله، نزول قرآن را، برای هدف تعقل و تدبر معرفی می نماید: «انا انزلناه قرانا عربیا لعلکم تعقلون»[2] ما کتاب خود را به صورت قرآن عربی نازل کردیم تا شاید شما تعقل کنید؛ «کتاب انزلناه الیک مبارک لیدبروا ایاته ولیتذکر اولوالالباب»[3] قرآن کتاب مبارکی است که به سوی تو نازل نمودیم تا در آیاتش تدبر کنند و تا صاحبان عقل ها متذکر شوند. در آیه دیگر، بی تدبران را چنین توبیخ می فرماید: «افلا یتدبرون القران ام علی قلوب اقفالها»[4] چرا برخی در قرآن تدبر نمی کنند؛ مگر بر آن دل ها قفل زده شده است؟
خدای سبحان در این آیه کریمه، علاوه بر توبیخ بی تدبران، مانع تفکر و تدبر را نیز معرفی می نماید. «گناه»، مانع تدبر انسان است که نخست، سبب رین و تیرگی قلب او می شود: «کلا بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون»[5]و سپس، سراسر قلب را می گیرد و آن را بسته و بی فهم می سازد: «و طبع علی قلوبهم فهم لا یفقهون»[6]از اینرو، اگر کسی نخواهد در معارف الهی فکر کند و در فضای روشن قرآن سیر نماید، باید بداند که در باصره قلبش مشکلی وجود دارد که مانع از تفکر و تدبر او می شود.
علاوه بر این آیات و نیز آیه کریمه «لا اکراه فی الدین»[7]که ذکر آن گذشت، قرآن کریم، با طرح شبهات ملحدان و مخالفان، و بحث و مناظره پیامبران با آنان، همگان را به آزادی اندیشه تشویق می نماید. بحث و جدل شیطان با خداوند، گفتگوی هابیل و قابیل، مناظره ابراهیم (علیه السلام) با نمرود، مناظره موسی (علیه السلام) با فرعون،... و نیز شبهات فراوان مخالفان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، همگی، فضایی مناسب و آزاد برای تلاوت کنندگان قرآن مهیا می سازد تا به اندیشیدن در جهان خلقت و آفریدگار آن بپردازند.
یکی از شبهات ملحدان زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره معاد این بود که می گفتند: آیا شنیده اید که یک خبر مهم در مکه منتشر گشته و یک مدعی نبوت، ادعا می کند که شما پس از آنکه مردید و قطعه قطعه و متلاشی شدید، دوباره زنده می شوید؟ «و قال الذین کفروا هل ندلکم علی رجل ینبئکم اذا مزقتم کل ممزق انکم لفی خلق جدید»[8] خبر معاد، واقعا خبر مهمی است و خود قرآن، به عنوان «نباء عظیم» از آن یاد می کند: «عم یتسائلون عن النباء العظیم»[9]این خبر، سریعا در حجاز منتشر شد و قرآن کریم از این مساله مهم، بارها سخن گفته و شبهات منکران را نیز آورده است و فضایی باز برای تفکر آزادانه و منطقی در این باره به وجود آورده است.
آنچه که در قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی در میان ارباب کلیسا به عنوان «تفتیش عقاید» گذشت، یک فاجعه بزرگ انسانی بود که از ساحت قرآن کریم و اسلام و بلکه همه شرایع الهی به دور است. آنان، سخن گفتن بر خلاف ظاهر انجیل را جرم می دانستند و فهم انجیل را نیز مخصوص خود کرده بودند و این سیره و روش آنان، سبب شد که آزادی و اندیشه، از دین جدا گردند و مردم آن سامان را به سوی دین گریزی و علم پرستی سوق داد.
قرآن کریم، در پایان سوره آل عمران، به طور خاص، همه مؤمنان را به صبر و پایداری و رابطه دعوت می کند: «یا ایها الذین امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا لعلکم تفلحون»[10]و روشن است که بهترین راه برقراری رابطه میان انسان ها، همان آزادی فکر است؛ زیرا موجودی متفکر به نام انسان، اگر بخواهد با همنوع خود مرابطه برقرار کند، اصیل ترین راه ترابط، ترابط فکری است.
برای ارتباط متقابل، باید تفاهم صورت گیرد و انسان ها سخن یکدیگر را درک کنند و درک سخن دیگران، با تدبر وتفکر در مکتب و عقیده آنان صورت می پذیرد. ارتباط دو انسان، تنها با دانستن زبان یکدیگر مقدور نمی گردد؛ مثلا برای فهمیدن سخن یک عرب زبان، دانستن زبان عربی به تنهائی کفایت نمی کند، بلکه علاوه بر آن، لازم است که از فکر و مکتب و عقیده او نیز باخبر بود و این دستور قرآن به ترابط انسان ها، یکی از بهترین تشویق ها برای تفکر و آزادی اندیشه و تعامل فرهنگ هاست.
پی نوشت ها
[1] سوره اعراف، آیه 157.
[2] سوره یوسف (ع )، آیه 2.
[3] سوره ص، آیه 29.
[4] سوره محمد، آیه 24.
[5] سوره مطففین، آیه 14.
[6] سوره توبه، آیه 87.
[7] سوره بقره، آیه 256.
[8] سوره سبا، آیه 7.
[9] سوره نبا، آیات 1 و 2.
[10] سوره آل عمران، آیه 200.
جستجو در قاموس نور