گنجینه معارف

راهبردهای امنیتی امام حسن عسکری علیه السلام

زندگانی ائمه اطهار برای ما شیعیان و بلکه تمامی انسانها باید سرمشق و الگو باشد؛ و این موضوع صرفا در بحث عبادات و اخلاق نبوده بلکه تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی را در بر می گیرد. در خصوص مسایل فکری و انتزاعی نیز این موضوع حاکم است. یکی از موضوعات چالش برانگیز در عصر کنونی، مسئله امنیت، تعاریف امنیت، کارکردها و دیگر مسائل در حوزهی امنیت است. این مقاله در پی آن است که با بررسی سیره امام حسن عسکری علیه السلام، راهبردهای امنیتی آن امام بزرگوار را مشخص و معرفی نماید. سوال اصلی این پژوهش چنین می باشد: «امام حسن عسکری علیه السلام با توجه به شرایط عصر امامت خویش، چه راهبردهای اطلاعاتی و امنیتی را اتخاذ فرموده اند؟» برای این منظور ابتدا ضمن تعریف واژگان و اصطلاحات ضروری، سعی شده در حد کفایت، ویژگی های عصر و زمانه زندگانی امام در چهار بخش سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و قضایی ترسیم گردد؛ زیرا تعیین راهبرد توسط امام، متناسب با شرایط زمانه بوده است. پس از آن به برشماری راهبردهای امام در این بخش های چهارگانه اقدام گردیده، در پایان طی یک جدول، این راهبردها (هم سنخ با وضعیت زمانه) ترسیم شده است. این پژوهش از نوع بنیادی- توسعه ای و بر اساس روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته برای دستیابی به آنچه در خصوص تحقیق مورد نظر می باشد، روش کتابخانه ای و فیش برداری مورد استفاده قرار گرفته است.

منبع : پژوهش های حفاظتی و امنیتی » زمستان 1391، سال اول- شماره 4 , افتخاری، اصغر / اکبری، علی , دانشیارعلوم سیاسی دانشگاه امام صادق (علیه السلام) / کارشناس ارشد مطالعات دفاعی استراتژیک نویسنده مسئول تعداد بازدید : 1968     تاریخ درج : 1397/08/19    

مقدمه

حکومت جمهوری اسلامی ایران یک حکومت منحصر به فرد در جامعه سیاسی و بین الملل کنونی است و دیگر کشورهایی که عنوان اسلامی را یدک می کشند، در مبانی فکری و عملکرد، تفاوت اساسی با حکومت جمهوری اسلامی ایران دارند. حکومت در جمهوری اسلامی ایران بر پایه همان دو ثقلی است که پیامبر اسلام صلی ا... علیه و آله در میان امت به یادگار گذاشت [کتاب خدا و اهل بیت] و فرمود تا زمانی که به این دو تمسک جویید، گمراه نخواهید شد. این دو چراغ هدایت در پیش روی ما قرار دارد و وظیفه ما است که با شناخت بهتر و دقیق تر از این دو هدایت گر، راه خود را پیش ببریم.

تشکیل حکومت اسلامی هدفی بوده که همه ائمه برای آن تلاش کرده اند هرچند موفق به ایجاد آن نشده باشند. حضرت امام بیان می فرمایند که حتی دعاهای وارده از ائمه در راستای آماده کردن مردم به امر تشکیل حکومت بوده است. (امام خمینی، ١٣٧٢: ج ١٨ ص ٤٢٢)

در زمانی هم که به دلایل گوناگون امکان تشکیل حکومت اسلامی فراهم نبوده است، حفظ جان شیعیان و تداوم ارتباط تشکیلاتی در اولویت ایشان بوده است. در این خصوص این نکته حایز اهمیت است که قطعا این رابطه تشکیلاتی و تلاش برای ایجاد حکومت، با مقاومت و مقابله حکومت های غاصب وقت همراه بوده است و حکومت وقت تلاش می کرده تا از این روابط آگاه شود. بر همین اساس رفتارهای امنیتی و اطلاعاتی توسط ائمه اطهار علیهم السلام انجام می گرفته، نمونه های بسیاری از این رفتارها و دستورات اطلاعاتی و امنیتی در زندگی ائمه قابل احصا می باشد.

امام عسکری علیه السلام علی رغم این که در منطقه ای نظامی و تحت کنترل شدید اطلاعاتی دشمن بودند ضمن حفظ روابط تشکیلاتی با شیعیان در راستای هدایت یاران، از جان امام دوازدهم نیز محافظت به عمل می آورند. از سوی دیگر، علی رغم این که ایشان در جایگاه حاکمیت و حکومت نبودند، لیکن احساس مسئولیت در قبال جامعه اسلامی و لزوم هدایت جامعه و جلوگیری از انحراف امت اسلامی باعث گردیده که نه تنها در حوزه های غیر حکومتی، بلکه بعضا در برخی امور که مختص حکومت است، از قبیل تأمین امنیت و...، موضع گیری کرده، ارائه رهنمود نمایند. اکنون این سؤال مطرح است که با توجه به شرایط امنیتی و سیاسی آن دوره، حضرت امام عسکری علیه السلام چه رفتارهای اطلاعاتی و امنیتی را انجام داده اند و چه مواردی را می توان در این حوزه از سیره ایشان برشماری نمود؟ قطعا شناسایی این موارد می تواند برای ما در انجام امور اطلاعاتی و امنیتی راهگشا باشد.

انجام این پژوهش به چند دلیل حائز اهمیت است :

الف) تولید دانش بومی: یکی از مسایلی که طی سالیان اخیر به شدت مورد تأکید مقام معظم رهبری بوده است، تولید دانش بومی و مبتنی بر مفاهیم اسلامی می باشد. ایشان در حوزه علوم انسانی به شدت از تبعیت از علوم غربی که ماهیتی اومانیستی و مادی دارد هشدار داده، تأکید بر تبیین این علوم با استفاده از معارف اسلامی داشته اند. (آیت ا... خامنه ای، ١٣٨٥ /٨/١٨)

ب) رفع فقر دانشی در حوزه اطلاعات و امنیت: مسایل اطلاعاتی و امنیتی از مواردی است که ورود در آن مشکل بوده، بنابراین نسبت به برخی علوم، کتاب های کمتری در این حوزه توسط نویسندگان کشورمان تألیف شده است. زمانی که این بحث از حوزه کلان و کلی گویی به بحث های کاربردی می رسد، این فقر دانشی، خود را بیشتر نمایان می سازد.

ج) شبیه سازی موقعیت و استفاده از اصول مورد تأکید امام: بررسی وضعیت زمانه حاکم بر دوران امام حسن عسکری علیه السلام و شاخص سازی از آن دوران می تواند کمک مناسبی برای اتخاذ راه کارهای عملیاتی در شرایط مشابه باشد. یعنی مشخص نماییم که آن زمانه دارای چه شرایطی بوده است و با توجه به انتخاب امام در آن موقعیت و با توجه به این که سیره ائمه برای ما شیعیان حکم فرمان و دستور را دارد، ما نیز در شرایط مشابه؛ از رفتار امام الگو بگیریم.

این پژوهش از نوع بنیادی - توسعه ای و بر اساس روش توصیفی - تحلیلی صورت می گیرد. برای دستیابی به آنچه در خصوص تحقیق مورد نظر می باشد روش کتابخانه ای و فیش برداری مورد استفاده قرار گرفته است.

هدف اصلی تحقیق، واکاوی، بررسی و تبیین مؤلفۀامنیت در سیره امام حسن عسکری علیه السلام می باشد. در واقع استخراج و شناسایی راهبردهای امنیتی امام حسن عسکری علیه السلام به عنوان مهم ترین هدف این تحقیق می باشد.

امید است این تحقیق بتواند بخشی از زندگانی آن امام همام را برای ما روشن نموده، سر پلی برای ورود دیگر محققان در زمینه اطلاعاتی و امنیتی، زندگی آن ائمه علیهم السلام باشد و نتایج این تحقیق در اختیار مراکز اطلاعاتی و امنیتی کشور قرار گرفته، اساتید و دانشجویان محترم در این حوزه بتوانند با مراجعه به این متن، برخی خلأهای علمی و دانشی خود را مرتفع سازند.

١- تعاریف و مفاهیم

١-١- سیره

معنای لغوی: سیره مشتق است و از فعل سیر به معنای حرکت کردن و گذر کردن اخذ شده است. «السیره » در لغت به « الطریقه » ترجمه شده است. (ابن منظور، ١٤١٤: ج ٤ ص ٣٨٩) سیره در لغت به معنی سلوک و رفتار، شکل و هیئت و حرکت و سفر آمده و در اصطلاح به مفهوم زندگی نامه و شرح ماجراهای فرمانروایان و نام آوران به کار رفته است. (بلاذری، ١٣٣٧: ١) کلمه سیره به معنی شرح زندگی رسول خدا به کار رفته است. (واقدی، ١٣٦٩: ٢١).

معنای اصطلاحی: در اصطلاح، سیره، معادل واژه سنت می باشد. سنت که در لغت به معنای طریقه و روش است به عنوان یکی از ابزار استنباط احکام اسلامی در فقه است و در اصطلاح عبارت است از «قول » و «فعل » و «تقریر» معصوم، یعنی پیشوایان معصوم سخن و عمل و سکوتشان همه حجت و راهنما است. (مکارم، ١٣٧٤: ج ٢٤ ص ٢٤)

٢-١- استراتژی

استراتژی در وهله نخست، بیش از آن که واژه ای سیاسی تلقی شود اصطلاحی نظامی به نظر می رسد.

واژه استراتژی از ریشه یونانی strategema که خود از واژه strategos به معنای ژنرال ارتش مشتق شده است. stratos به معنای ارتش و ago به معنای هدایت است. بنابراین واژه مزبور به معنای هدایت ارتش می باشد. (ازغندی و روشندل، ١٣٨٢: ٥) در فارسی بعضا واژه رزم آرایی و سوق الجیشی را در معنای این واژه به کار برده اند اما بر اساس قانون برنامه اول پنج ساله توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی ج. ا. ا استراتژی معادل و همراه با واژه راهبرد به کار برده شده است. (شهلایی و دیگران، ١٣٨٨: ٧٥) مفهوم استراتژی در نوع خود دارای معانی و تعاریف متعدد است و تعریف جامع و حتی قریب به اجماعی از استراتژی وجود ندارد. (نوروزی، ١٣٨٥: ٩٤) در این تحقیق، واژه استراتژی مترادف «راهبرد» به کار رفته است.

٣-١- امنیت

١-٣-١- معنای لغوی: تعاریف مندرج در فرهنگ های لغت درباره مفهوم کلی امنیت، بر روی «احساس آزادی از ترس » یا «احساس ایمنی » که ناظر بر امنیت مادی و روانی است تأکید دارد. (ماندل، ١٣٨٧: ٣٨) این واژه در لغت به معنی بی خوفی و امن، بی بیمی، در امان بودن (دهخدا، ١٣٧٧: ج ٣ ص ٣٣٧٦) ایمن شدن (معین، ١٣٨٤: ١٤٠) آمده است. واژه امنیت کلمه ای عربی است که از مصدر امن، گرفته شده است. امن در اصل آرامش خاطر و آرامش نفس و از بین رفتن بیم و هراس است. (راغب اصفهانی، ١٣٧٥: ج ١ ص ٢٠٦) متضاد خوف و ترس است. (فراهیدی، ١٤١٠: ج ٨ ص ٣٨٨) در زبان انگلیسی معادل واژه security که به معنای بی هراسی، اطمینان خاطر، ایمنی و در امان بودن ترجمه شده است (آریانپور، ١٣٨٥: ج ٥ ص ٤٥٨٥) بوزان معنای لغوی امنیت را رهایی از تردید، حفاظت در مقابل خطر و احساس ایمنی برمی شمارد. (بوزان، 1378: 52)

٢-٣-١- معنای اصطلاحی: در خصوص واژه امنیت، تعریفی جامع که مورد قبول همگان باشد وجود ندارد و در مورد این واژه می توان به خانواده پرجمعیتی از مفاهیم دست یافت که هرکدام سهمی در شکل گیری این مفهوم دارد. (تریف و دیگران، ١٣٨١: ٤٤) اما نبود اجماع در تعریف امنیت، نافی اهمیت جایگاه امنیت در زندگی بشر نخواهد بود. به ندرت کسی پیدا می شود که منکر اهمیت مسئله امنیت، خواه در سطح فردی یا ملی و بین المللی در بین مسایلی که بشر با آن ها روبروست، گردد. (بوزان، ١٣٧٨: ١٣) امنیت، مفهومی زمینه وند به شمار می آید که فهم آن بدون درک شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی میسر نیست. به همین خاطر شاهد تعدد و تنوع تعاریف ارایه شده از آن در حوزه تخصصی می باشیم. (افتخاری، ١٣٩٠: ١٧)

امنیت سلبی: وضعیتی که در آن منافع بازیگر یا از سوی دیگران مورد تهدید واقع نشده یا در صورت وجود تهدید احتمالی، امکان مدیریت آن برای بازیگر (هدف) وجود داشته باشد.

امنیت ایجابی: در این تعریف، امنیت وضعیتی است که در آن بین خواسته ها و داشته ها در یک واحد سیاسی معین، متناسب با ضریب ایدئولوژیک (آن واحد) تعادلی وجود دارد که نزد بازیگران (آن واحد) تولید رضایت می نماید. (افتخاری، ١٣٩١: ٨١-٩٠)

ابعاد امنیت: بوزان اعتقاد دارد که امنیت اجتماعات بشری به پنج مقوله نظامی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی تقسیم می شود. (بوزان، ١٣٧٨: ٣٤) تحلیل امنیت در ابعاد مختلف (اقتصادی، فرهنگی و...) این امکان را فراهم می سازد تا با دست چین کردن برخی الگوهای مشخص تعامل موجود در یک کلیت، آن را برای مقاصد تحلیلی، به اجزایی کوچک تر فرو شکنیم. البته باید توجه داشت که این بخش ها همچنان اجزای تفکیک ناپذیر یک کل پیچیده به نام امنیت هستند. با بخشی کردن موضوعات، از شمار متغیرهای اثرگذار کاسته شده، دامنه تحقیق به مرزهایی نزدیک می شود که آن را مدیریت پذیرتر می کند. (بوزان و دیگران، ١٣٨٦: ٢٥)

٢- شرایط دوره زندگانی امام حسن عسکری علیه السلام

«تدوین استراتژی و راهبرد از راه تهیه طرح هایی ممکن می شود که عوامل مختلف از جمیع علایق، منافع، ابزار، زمان، مکان، محیط داخلی و عملیاتی را به طور دیالکتیک در هم آمیزد. شناسایی دقیق و عینی این عوامل و برآیند ناشی از آن، بازیگر را قادر می سازد تا با به کارگیری استعدادهای نهفته، حداکثر مطلوبیت را به نفع خود ایجاد کند» (حمزه پور، ١٣٩٠: ٢٥) اگر امامان را طراحان استراتژی در هر عصری بدانیم باید بگوییم ائمه هدی به تناسب زمان و مقتضیات آن به تعیین استراتژی مناسب اقدام کرده اند. به عنوان مثال امام حسن علیه السلام بنا به مصلحت الهی اقدام به امضا معاهده با معاویه نمود (آل یاسین، ١٣٤٨: ٧) و امام حسین علیه السلام نیز بنا بر مصلحت الهی به مبارزه مسلحانه با طاغوت زمان پرداخت.

در خصوص عصر زندگانی امام عسکری علیه السلام نیز باید با تبیین اوضاع و شرایط زمانی و مکانی، راهبردهای اتخاذ شده توسط امام حسن عسکری علیه السلام را مورد بررسی قرار دهیم.

١-٢- ولادت

شیخ مفید در ارشاد بیان می دارد: ولادت آن جناب در مدینه در ماه ربیع الآخر سال دویست و سی و دو بود، و در روز جمعه هشتم ماه ربیع الاول سال دویست و شصت از دنیا رفت و آن روز بیست و هشت سال از عمر شریفش گذشته بود. (مفید، بی تا: ج ١ ص ٣٠١)

٢-٢- انتقال به محله عسکر

در سال ٢٣٤ متوکل خلیفه عباسی اقدام به احضار و انتقال امام هادی علیه السلام به شهر سامرا نمود و در همان سفر، امام حسن عسکری علیه السلام در حالی که نزدیک به دو سال از تولد مبارک ایشان می گذشت، در معیت پدر بزرگوارشان به این شهر هجرت نمودند. (صدر، ١٤١٢: ج ١ ص ١٦٥)

٣-٢- آغاز امامت

حضرت امام هادی علیه السلام در سال ٢٥٤ ه. ق به شهادت رسیدند و این سال آغاز امامت حضرت عسکری علیه السلام می باشد. البته هر چند مورخان در خصوص سال شهادت امام هادی علیه السلام اتفاق نظر دارند اما در مورد ماه و روز شهادت، اختلافاتی وجود دارد (قمی، ١٣٨٠: ج ٣ ص ١٨٨٤) بعد از شهادت امام هادی علیه السلام در مورد امامت امام حسن عسکری علیه السلام اختلاف بین شیعیان رخ داد. حضرت امام حسن عسکری فرمودند: هیچ یک از آباء و اجدادم مانند من گرفتار شک مردم در امامتشان نشده اند. (علامه مجلسی، ١٣٦٣: ج ١ ص ٢٥) علمای شیعه اوضاع دشوار سیاسی و دوری بیست ساله امام از جمع مردم به دلیل حصر در منطقه نظامی سامرا (طبسی، ١٣٧٩: ٢٠١) و تصور امامت فرزند ارشد امام هادی علیه السلام به نام محمد که قبل از شهادت امام هادی علیه السلام از دنیا رفت. (قمی، ١٣٨٠: ج ٣ ص ١٨٩١) را دو دلیل عمده پدید آمدن این اختلافات برمی شمارند.

با این مقدمه تاریخی به تبیین اوضاع و شرایط امنیتی عصر و دوره زندگانی امام حسن عسکری علیه السلام در چهار حوزه امنیت، اقتصادی، فرهنگی و قضایی می پردازیم.

٤-٢- شرایط امنیتی

در بخش امنیتی، می توانیم شرایط امنیتی را از دو منظر بررسی کنیم. اول، وضعیت کلی امنیت در آن عصر و مشکلات امنیتی در این خصوص و دوم، اقدامات امنیتی و اطلاعاتی که به طور خاص توسط حکومت علیه امام حسن عسکری علیه السلام و شیعیان انجام می شده است.

١-٤-٢- عدم اقتدار حکومت مرکزی : از نظر امنیتی در دوره امامت امام عسکری، وضعیت چندان مطلوبی نبوده است و حکومت مرکزی در وضعیت عدم ثبات به سر می برده است. سلسله عباسیان از سال ١٣٢ ه. ق تا سال ٦٥٦ ه. ق حکومت می کردند و مورخان، سال های ٢٤٧ ه. ق تا ٢٦١ ه. ق را دوره عدم اقتدار حکومت عباسی و تسلط و نفوذ بیش از حد ترکان، معرفی نموده اند. (اسپوزیتو، ١٣٩١: ج ٣ ص ٢٧٦) وقوع دو کودتا و کشته شدن دو خلیفه معتز (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٥٠) و مهتدی توسط ترکان (طبری، ١٣٧٥: ج١٥ ص ٦٣٩٦)، قیام های منطقه ای و سرکشی از حکومت مرکزی توسط امرا و حاکمان مناطق، قیام های ضد حکومت توسط علویان و دیگر افراد که به عنوان نمونه می توان به قیام ابن صوفی در مصر (ابن اثیر، ١٣٧١: ج ١٨ ص ١٠٢) قیام یحیی بن علی در منطقه ری (اصفهانی، ١٣٣٩: ج ٣ ص ٦٩) قیام علی بن زید در کوفه (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٨١) اشاره کرد، فضای متشنج و پرآشوبی را ترسیم می کند.

در ماه رمضان سال ٢٥٢ بین سپاهیان ترک و حاکم بغداد محمد بن عبدا... بن طاهر در خصوص پرداخت مواجب درگیری رخ داد و موجب کشتار مردم و طرفداران هر دو گروه گردید. (ابن خلدون، ١٣٦٣: ج ٢ ص ٤٥١) در رجب همین سال مجددا درگیری دیگری بین ترکان و مغاربه درگرفت. (ابن خلدون، ١٣٦٣: ج ٢ ص ٤٥٢) در سال ٢٥٤ بین سپاهیان خراسان و ترکان بغداد به خاطر نحوه پرداخت مواجب و ارزاق و تبعیض بین این دو گروه درگیری رخ داد و مردم نیز در حمایت از سپاه بغداد با سپاه خراسان درگیر شدند و از دو طرف تعدادی کشته شدند. (ابن خلدون، ١٣٦٣: ج ٢ ص ٤٥٧). عدم توان حکومت مرکزی برای مقابله با یاغیانی چون صاحب زنج که بسیاری از شهرها و مناطق نزدیک به حکومت مرکزی از جمله بصره را به آشوب کشانیده بود (طبری، ١٣٧٥: ج ١٥ ص ٦٦١٨) در همین راستا قابل ارزیابی است. حوادثی چون قیام یعقوب لیث، صاحب زنج، و... همه حکایت از عدم اقتدار حکومت مرکزی دارد. از سوی دیگر تهدید رومی ها نیز وجود داشته است. در طی سال های امامت امام هادی علیه السلام جنگ های متعددی بین حکومت عباسی و روم اتفاق افتاد که این مسئله در زمان امام عسکری علیه السلام نیز به عنوان یک تهدید بالقوه وجود داشته است به طوری که در تاریخ «کامل ابن اثیر » و دیگر منابع نوشته اند، در سال های ٢٤٠، ٢٤٤، ٢٤٥، ٢٤٧، ٢٤٨، ٢٤٩، ٢٥٣ هجری، جنگ هایی میان قوای اسلام و روم شرقی در گرفته، در خلال آن اسیران طرفین مبادله شده است. (دوانی، ١٣٧٨: ١٧٤)

٢-٤-٢- عدم امنیت راه ها: یکی از مسایلی که در عصر امام وجود داشته است، وجود افرادی به عنوان راهزن و قاطع الطریق بوده است؛ این افراد را با نام صعالیک می شناخته اند. صعلوک در لغت به معنای فرد فقیر و بی چیزی است که اعتمادی به او نمی شود کرد (آدم بی سر و پا و پست) و صعالیک العرب به معنای گرگ های عرب (یعنی افراد خون ریز و بی رحم همانند گرگ) ترجمه شده است. (ابن منظور، ١٤١٤: ج ١٠ ص ٤٥٦) و در جای دیگر این کلمه به معنای دزدان، فقیران و بینوایان عرب ترجمه شده است. (مهیار، بی تا، ٤٠٦) این ها اکثرا یا کسانی بودند که به علت جرایم زیاد از قبایل خود طرد شده، اصطلاحا به آن ها «خلعاء» گفته می شد، یا فرزندان کنیزکان سیاهی بودند که عرب از انتساب فرزندان آنان به خود، ننگ داشت. (جعفریان، ١٣٨٣: ١٧٣) این افراد اقدام به ربودن و غارت اموال کاروان ها می نمودند. حکومت مرکزی از تأمین امنیت راه ها عاجز بوده و راه ها ناامن بود و کتب تاریخی از جمله تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی و الکامل موارد زیادی از ناامنی راه ها و وجود راهزنان را ذکر می کنند.

٣-٤-٢- نظارت و کنترل اطلاعاتی رژیم حاکم بر امام: منزل امام همواره تحت کنترل و بازرسی حکومت وقت بود و یکی از دلایل اصلی این مسئله، قصد حکومت برای از بین بردن امام زمان به عنوان فرزند امام عسکری بوده است. (حسینی همدانی، ١٣٦٣: ج ٥ ص ٣٩٨) حضرت امام حسن عسکری بعضی از مدت اقامت در سامرا در زندان و بازداشت و برخی از ایام دیگر را در تحت نظارت حکومت بوده اند به گونه ای که ایشان موظف بودند در هر هفته روزهای دوشنبه و پنج شنبه در دارالخلافه حضور پیدا کنند. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢١٩) این سخت گیری بر امام در تمام دوران زندگانی ایشان وجود داشته، تنها در میزان و نوع سخت گیری حکومت بر امام ممکن بود تفاوت هایی رخ دهد. امام در زمان سه خلیفه عباسی یعنی معتز، مهتدی و معتمد دورانی را در بازداشت به سر می برده است (جعفریان، ١٣٨١: ٥٤٢) و حتی در طول بازداشت نیز توسط جاسوسانی در زندان، تحت کنترل بوده است (طبرسی، ١٣٩٠: ٤٨٨) ضمن این که اغلب اوقات زندان بانانی که برای امام گماشته می شدند از افراد سخت گیر نسبت به امام و شیعیان بودند. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢١٨ و طبرسی، ١٣٩٠: ٤٩٥) در خارج از زندان نیز امام توسط جاسوسان، رصد اطلاعاتی می شده است. (طوسی، ١٤١٩: ٥٧٤)

٤-٤-٢- سعی وافر خلفای عباسی برای انحراف افکار عمومی از امام و از بین بردن شیعه: رفتار و عملکرد خلفای عباسی بر این مسئله دلالت دارد که آن ها به هر نحو ممکن در صدد از بین بردن شیعه بودند.

سخت گیری بر امام و شیعیان، شایعات واهی در خصوص شیعیان و مستمسک قرار دادن این مسایل برای برخورد با شیعه، تحت مراقبت قراردادن امام و جلوگیری از مراوده با مردم و... بخشی از این مسایل بوده است.

حکومت مرکزی به شدت با شیعیان برخورد می کرد و تعداد زیادی از ایشان، توسط طاغوت زمانه به شهادت رسیدند که به عنوان نمونه می توان به بزرگان شیعه از جمله عیسی بن اسماعیل (اصفهانی، ١٣٣٩: ج ٣ ص ٦٠) علی بن موسی (اصفهانی، ١٣٣٩: ج ٣ ص ٧١) ابراهیم بن محمد (اصفهانی، ١٣٣٩: ج ٣ ص ٦١) و... اشاره کرد.

٥-٢- وضعیت معیشت و اقتصاد

خلفای عباسی با استفاده از بیت المال در انجام امور لهو و لعب و خوش گذرانی معروف بودند و بیشتر این مخارج نیز از راه مالیات و خراج از مردم تأمین می شد. این مسئله باعث فقر و بدبختی عامه مردم شده بود.

وقوع قحطی در مناطق تحت سلطه حکومت مرکزی و عدم توانایی حکومت برای اداره این مسئله بر شدت مشکلات معیشتی مردم می افزود. در برخی مناطق، امرا و نمایندگان حکومت مرکزی به جای مدارا با مردم در زمان خشکسالی به افزایش مالیات ها می پرداختند و همین مسئله باعث نارضایتی از حکومت می گردید.

(ابن اثیر، ١٣٧١: ج ١٨ ص ١٢٥) اشعار شعرای عرب در خصوص وضعیت زندگانی و معیشت در دوره عباسیان و به خصوص از زمان متوکل عباسی به بعد مشهور است که در آن ها با اشاره به سختی و محنت فراوان مردم و نداشتن قوت زندگی، به خوش گذرانی و عیاشی خلفای عباسی اشاره شده است. (قرشی، ١٣٧٥: ١٩٩)

٦-٢- وضعیت فرهنگی – اجتماعی

بررسی وضعیت فرهنگی – اجتماعی آن زمان، نشان از فقر فرهنگی و عدم بصیرت مردم و حتی برخی از شیعیان دارد. مردم سطحی نگر و فاقد درک صحیح از اوضاع بودند. مشارکت پایین مردم در امور عامه، مشکلات اجتماعی، بزه کاری و.. بخشی از شرایط آن عصر بوده است.

در زمان امام حسن عسکری علیه السلام برخی از فرقه های انحرافی به تبلیغ پرداخته، سعی در متقاعد کردن مردم در مورد اعتقادات انحرافی خود داشتند و در این مسیر موفقیت هایی نیز به دست آورده بودند.

فرقه های صوفیه، ثنویه (طبری، ١٣٧٩: ج ٢ ص ٨٦٨)، مفوضه و غلات (علامه مجلسی، ١٣٦٣: ج ٣ ص ٢٣٢) از جمله این جریانات انحرافی بودند.

خلفای عباسی و گماردگان ایشان به طور علنی به فسق و فجور و فساد و فحشا می پرداختند. «اسباس ترک» که از افراد خاص حکومت عباسی بوده به طور علنی به بازی با تخته نرد در مقابل مراجعین به دارالحکومه می پرداخته است. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢١٦) تعدادی از دبیران حکومت عباسی به طور علنی به باده گساری و می خواری می پرداختند. (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٧٩) زنان بدکاره در شهر سامرا فعالیت می کردند و مطربان و رقاصان به طور علنی در معابر به کار مشغول بودند. (ابن اثیر، ١٣٧١: ج ١٨ ص ٦٦) حاکم موصل به نام «اذکوتکین » اعیان موصل را دعوت کرد. انواع آلات طرب و لهو و لعب را آماده کرد. آشکارا باده نوشید و کارهای زشت را علنی کرد. (ابن اثیر، ١٣٧١: ج ١٨ ص ١٢٥)

٧-٢- وضعیت قضایی و حقوقی

روایت های تاریخی منقول از این دوره حکایت از شکنجه متهمان به بدترین شکل و اجرای احکام قضایی بدون محاکمه متهم و شنیدن دفاعیات وی دارد. مجازات های صادره برای افراد (اعم از این که واقعا مجرم باشند یا خیر) بنا به سلیقه حاکمان و قاضیان بوده، از هیچ قانونی تبعیت نمی کرد. برخی از مواردی که در این بخش می توان به آن استناد کرد به شرح زیر می باشد:

صالح بن وصیف برای مجازات دو تن از دبیران حکومت که اتهام خیانت داشتند، به محتسب دستور داد که به هر کدام پانصد تازیانه بزنند و وقتی جلاد خسته می شد، فرد دیگری را مأمور به زدن تازیانه می کرد.

وقتی که این دو تن نتوانستند این شکنجه ها را تحمل کنند و جان دادند، دستور داد جسد یکی از آن ها را لای دیوار گذاشتند. (یعنی بدن میت مسلمان را دفن نکردند) (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٩٢) در این ماجرا نه تنها اموال این دبیران مصادره شد بلکه اموال فرزندان آن ها نیز مصادره گشت و حتی نزدیکان و اقوام آن ها نیز در خصوص توقیف اموال مورد تهدید واقع شدند. (طبری، ١٣٧٥: ج ١٤ ص ٦٢٩٣) معتز-خلیفه عباسی - هنگامی که از توطئه کودتای «مؤید» ولیعهد خود بیمناک شد دستور داد که او را زندانی کنند و برای این که قتل وی مشخص نشود، او را در لحافی که مسموم بود قرار داده، دو سر آن را بستند و مؤید به دلیل استنشاق هوای مسموم، کشته شد. (مسعودی، ١٣٧٤: ج ٢ ص ٥٧٨)

٨-٢- تبیین اوضاع زمانه توسط امام حسن عسکری علیه السلام

در یکی از دعاهای حضرت امام حسن عسکری علیه السلام، زوایایی از وضعیت زمانه شرح داده شده است. (ابن طاووس، ١٣٧٩: ١٢٢) مطالبی که از این دعا می توان استخراج نمود به شرح زیر است:

 فتنه های بسیاری در آن دوران روی داده، امام در تشبیه کثرت این فتنه ها، آن زمانه را زمان سرگردانی و حیرت معرفی می نماید.

 کسانی بر منصب حکومت دست یازیده اند که امین دین نیستند و عیوب آشکار دارند.

 حاکمان به جای تدبیر امور امت، سعی در گسترش فساد و تباهی در شهرها دارند و سیاست های آن ها باعث از بین رفتن نفوس مردم گشته است.

 اموالی که باید صرف معیشت پیرزنان و کودکان گردد (یعنی در راستای تأمین معیشت عامه و به خصوص ضعیفان جامعه) صرف لهو و لعب می گردد.

 اهل ذمه (غیر مسلمین) به عنوان قاضی در بین امت اسلامی قضاوت می کنند.

 روسای طوایف اهل فسق هستند و کسانی بر این مناصب تسلط دارند که فاسق هستند.

 هیچ کس به فکر عامه مردم نیست و مردم از گرسنگی و سختی روزگار در حال هلاکت هستند و مؤمنان (شیعیان) در رنج و سختی فراوان به سر می برند.

جدول ١ جمع بندی وضعیت در بخش های چهارگانه مورد بررسی

راهبردهای امنیتی امام حسن عسکری علیه السلام ، جدول 1.PNG

٣- راهبردهای امام حسن عسکری علیه السلام

در این بخش به راهبردها و تاکتیک های امام در خصوص مسایل اطلاعاتی - امنیتی می پردازیم. این راهبردها متناسب با وضعیت زمانه در دستور کار حضرت قرار گرفته است.

١-٣- حوزه امنیتی – سیاسی

١-١-٣- براندازی نظام حاکم: یکی از مهم ترین راهبردهای امنیتی که به صورت غیر اعلامی صورت می پذیرفت، سعی و تلاش در راه براندازی نظام غاصب حاکم و تشکیل حکومت اسلامی بود. در طول دوران دویست و پنجاه سالۀزندگی ائمه (علیهم السلام) - عمر دوران ظهور ائمه بعد از رحلت پیغمبر تا زمان وفات حضرت عسکری، هر وقت ائمه توانستند و خودشان را آماده کردند تا این که به همان مسیری که پیغمبر پیش بینی کرده بود، برگردند. (آیت ا... خامنه ای: ١٣٨٤/١٠/٢٩) یعنی تشکیل حکومت اسلامی و پیاده سازی احکام اسلامی در تمام شئون جامعه. این راهبرد در سراسر زندگی امامان شیعه مشاهده می شود هرچند ابزار آن متفاوت بوده است. امام خمینی نیز در فرمایش های خود یک سیر مشخص در زندگی ائمه که مخالفت با حاکمان غاصب و ستمگر بوده برشماری و عنوان می دارند که حتی برخی از قیام های شیعیان و علویان با اراده و نظر امام معصوم بوده است اما به دلیل تحت حصر و فشار بودن امام، امکان حمایت علنی از این قیام ها توسط امام وجود نداشته، حتی در برخی موارد در ظاهر انتقاداتی نیز توسط ائمه به این قیام ها مطرح می شده است. (امام خمینی، ١٣٧٢: ج ٤ ص ٢٢-٢٣) ائمه شیعه و به خصوص امام عسکری علیه السلام در راه براندازی حکومت وقت از برخی شیوه ها، از قبیل افشاگری، مبارزه منفی، حمایت از جنبش های اصیل ضد حکومت، فعالیت زیر زمینی و... استفاده می نمودند.

٢-١-٣- فعال سازی منابع قدرت نرم : قدرت نرم عبارت است از: توانایی کسب مطلوب از طریق جاذبه و نه از طریق اجبار یا تطمیع. (نای، ١٣٨٧: ٢٤) در قدرت نرم، استفاده از اقناع و تسلط بر افکار عمومی به جای استفاده از سازوبرگ نظامی و سخت افزاری و قدرت و زور فیزیکی، مطرح می گردد. در این روش، بدون استفاده از زور، با اتخاذ تدابیر نرم افزارانه، اقدام به تأثیرگذاری بر حریف می گردد. امام از راهبرد قدرت نرم به طور حداکثری استفاده می کردند. در دستور کار قرار دادن اقداماتی چون بخشش، علم، حکمت، انتساب به خاندان پیامبر و از نسل ایشان بودن و... از راه کارهای امام در این بخش بوده است. همین مسئله باعث ایجاد اعتبار و قدرت برای امام گردیده بود. برخی از مؤلفه هایی که مؤید این ادعا در ادامه می اید:

در شهادت امام هادی علیه السلام فرزندان متوکل عباسی که بعضی از آن ها، منصب ولیعهدی داشتند، جهت عرض تسلیت در منزل امام بودند، همه مردم به احترام آمدن امام حسن عسکری علیه السلام برخاستند (قمی، ١٣٨٠ ب: ٤٦٩) والی قم که منصوب حکومت عباسی و در نهایت عداوت نسبت به اهل بیت بود، می گوید: من در سامرا ندیدم از سادات علوی کسی مانند حسن بن علی عسکری علیه السلام در علم و زهد و ورع و زهادت و وقار و مهابت و عفت و حیا و شرف و قدر و منزلت نزد خلفا، و امرا و سادات و سایر بنی هاشم او را مقدم می داشتند پیران، و صغیر و کبیر ایشان تعظیم او می نمودند، و همچنین وزرا و امرا و سایر اهل عسکر و اصناف خلق در اعزاز و اکرام او دقیقه ای فرو نمی گذاشتند. (علامه مجلسی، ١٣٨٢: ٩٩١) در نزد افکار عمومی نیز امام از بالاترین جایگاه برخوردار بودند. در روزهایی که امام مجبور به معرفی خود به دارالحکومه بودند، مردم صف می کشیدند تا ایشان را زیارت نمایند. (جعفریان، ١٣٨١: ٥٤٢) بختیشوع حاذق ترین طبیب آن عصر و طبیب مخصوص دربار، خطاب به بهترین شاگرد خود می گوید: متوجه باش او [امام عسکری علیه السلام ] داناترین فرد روی زمین است. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٢٨) در مراسم تشییع امام، بازارها تعطیل گردید و بنی هاشم و سپاهیان و نویسندگان و سایر مردم، برای تشییع جنازه امام حسن عسکری علیه السلام به خانه آن حضرت سرازیر شدند. وضع شهر سامرا آن چنان دگرگون شد که شبیه به قیامت گردید. (قمی، ١٣٨٠ ب: ٥٠٨)

٣-١-٣- اشراف اطلاعاتی: یکی از راهبردهایی که می توان با توجه به سیره امام، برشماری کرد، حصول اشراف اطلاعاتی است. گزارش وقایع و حوادث مهم، بلافاصله به امام منتقل می شده است. برای اثبات این ادعا می توان به انعکاس و گزارش های زیر به امام عسکری علیه السلام اشاره کرد: گزارش اختلافات بین شیعیان (مسعودی، ١٣٦٢: ٤٦٣) قصد نگاشتن کتابی در مورد تحریفات قرآن توسط یکی از دانشمندان آن زمان به نام اسحاق کندی (قمی، ١٣٨٠ ب: ٤٩٢) تردید شیعیان در مورد امامت امام عسکری علیه السلام توسط برخی از شیعیان (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٩٦) ابهام آفرینی برخی افراد در خصوص گریبان چاک دادن امام عسکری در تشییع جنازه امام هادی (مسعودی، ١٣٦٢: ٤٥٦) اینها از مواردی است که به امام گزارش شده، امام بر اساس آخرین اخبار و اطلاعات، تصمیم گیری نموده اند.

٤-١-٣- ایجاد شبکه اطلاعاتی: برای دستیابی به اشراف اطلاعاتی، امام شبکه ای از منابع اطلاعاتی را ساماندهی نموده بود و این شبکه در سرتاسر مناطق تحت نفوذ حکومت عباسی گسترده شده بود. این شبکه هرچند در ظاهر در امر احکام فقهی و پرداخت خمس فعالیت داشته اما در واقع بسیاری از مأموریت های اطلاعاتی حتی عملیاتی را نیز انجام می داده است. در خصوص گستره این شبکه باید گفت که تمام قلمرو حکومت اسلامی تحت رصد اطلاعاتی این شبکه قرار داشت. کتب رجالی در هنگام نام بردن از یاران و اصحاب امام، به شهرهای محل سکونت این افراد اشاره کرده، از شهرهایی چون نیشابور، قم، طبرستان، گرگان، بصره، کوفه، بغداد، اهواز و... نام می برند. (نک. نجاشی، ١٤٠٧)

٥-١-٣- تشکیل سازمان ضدجاسوسی (ضداطلاعاتی – حفاظت اطلاعات): هر سازمان اطلاعاتی ممکن است از درون با برخی افراد مواجه شود که به دلایل مختلف، بر خلاف اهداف سازمان موجود فعالیت می کنند. برای برخورد با این مسئله لازم است تشکیلاتی امنیتی در درون این سازمان اطلاعاتی وجود داشته باشد تا بتواند نسبت به شناسایی این نقاط تهدید و برطرف کردن آن اقدام نماید. در بررسی اخبار و روایات، مواردی را می توان برشمرد که حکایت از وجود این سامانه ضد اطلاعاتی دارد، از جمله طرد و لعن فردی به نام ابن هلال که ادعای نیابت و وکالت از امام را داشت. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٧٦) و نپذیرفتن یکی از وکلا به نام احمد بن اسحاق اشعری و متنبه ساختن او به دلیل رفتاری که خلاف منویات امام انجام داده بود. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٨٢)

٦-١-٣- تأمین امنیت ارتباطی: با توجه به اهمیتی که امنیت راه ها و جاده های درون و برون شهری داشته است امام تأکید فراوان بر حفظ امنیت این راه ها داشته، با هرگونه اقدام مشروعی که منجر به کاهش ناامنی در راه ها گردد موافقت می فرمایند. امام اعلام می دارد باید با راهزن و قاطع الطریق و برهم زننده امنیت عمومی، با شدیدترین مجازات که قتل است برخورد شود تا این حکم سنگین بتواند مانع از روی آوردن افراد به این اقدام و از سوی دیگر از بین برنده افرادی باشد که دست به این اقدام می زنند. (کلینی، ١٣٦٢: ج ٧ ص ٢٩٧) همچنین امام جواز پرداخت اجرت به افرادی که با عقد قرارداد به عنوان محافظ، وظیفه سالم گذراندن کاروان ها در مسیرهای خطرناک را داشته اند، صادر فرموده اند (شیخ صدوق، ١٣٦٧: ج ٢ ص ٢٣٢)

٢-٣- حوزه فرهنگی – اجتماعی

١-٢-٣- راه اندازی نهضت نرم افزاری و علم آموزی: یکی از مواردی که امام حسن عسکری علیه السلام تأکید فراوانی بر آن داشته اند ارتقاء سطح علمی و دانش شیعیان بوده است. این مسئله در راستای افزایش بصیرت دینی و جلوگیری از سقوط یاران امام در شبهات و از سوی دیگر غلبه علمی بر مخالفان و ایجاد تمایل در دل ایشان برای حرکت به سمت اردوگاه حق بوده است.

امام از علم و دانش به عنوان یک سلاح در برابر دشمنان نام می برند. این مسئله که می توان آن را تعبیر به نهضت نرم افزاری کرد به انحاء مختلف توسط امام پیگیری می شده است. از جمله می توان به آموزش معارف اسلامی به شیعیان توسط امام، گماردن افرادی برای رفع شبهات دینی شیعیان در شهرهای مختلف (طبرسی، بی تا: ج ١ ص ١٦) روایاتی در اجر و ثواب کار علمی و تعلیم برادران دینی (طبرسی، بی تا: ج ١ ص ١٢) که می توانست محرکی برای شیعیان برای گام گذاشتن در این مسیر باشد، اشاره کرد.

٢-٢-٣- مقابله با فرقه های انحرافی: با توجه به وجود و تبلیغات گروه های انحرافی از قبیل مفوضه، غلات، صوفیه، ثنویه و... امام یکی از راهبردهای خود را مقابله با این تبلیغات و افشای اهداف این فرقه ها و نیز باطل کردن استدلال های این گروه ها قرار داده بودند. به عنوان نمونه به دو مورد اشاره می گردد:

شخصی به نام «کامل ابن ابراهیم مدنی » از طرف مفوضه به نزد امام حسن عسکری علیه السلام رفت و تصور می کرد که تنها ادعای او ادعای صحیح است و هرکس هم عقیده با او باشد به بهشت خواهد رفت.

امام حسن عسکری علیه السلام به فرزند خود فرمودند که پاسخ آن فرد را بدهد و وجود مقدس امام زمان ضمن بیان استدلال خود، بطلان عقاید مفوضه را ثابت فرمودند. (علامه مجلسی، ١٣٦٣: ج ٣ ص ٢٤٧)

یکی از شیعیان برای امام عسکری علیه السلام نامه نوشت و برخی اعتقادات علی بن حسکة و القاسم بن یقطین القمیان [ از سران و مبلغین اصلی مکتب غالیان «غلو کنندگان »] را شرح داد و درخواست کرد امام در این مورد شیعیان را راهنمایی فرمایند. امام در پاسخ مکتوب فرمودند: «این مطالبی که این ها می گویند از دین ما (اسلام و تشیع واقعی) نیست. از آن ها فاصله بگیر. » (علامه مجلسی، ١٣٦٣: ج ٣ ص ٢٣١)

٣-٢-٣- پشتیبانی از جامعه اسلامی و دفاع از کیان اسلام : هرچند امام با حکومت مخالف بوده است اما در هنگام مواجهه جبهه اسلام و کفر و زمانی که جامعه اسلامی در خصوص حقانیت دین اسلام دچار ابهام می گشته است وارد صحنه شده، حقانیت اسلام را آشکار می ساخته است. حتی اگر درخواست ورود امام به ماجرا از ناحیه دولت حاکم بر بلاد اسلامی باشد که از نظر امام مشروعیت نداشته باشد. البته نوع رفتار امام به گونه ای بوده است که مردم متوجه دفاع ایشان از اصل اسلام می گشته اند. زمانی که یک راهب مسیحی، در هنگام خشکسالی دعا کرد و باران بارید و نزدیک بود که مردم به مسیحیت بگروند؛ خلیفه عباسی از امام که در آن زمان در بازداشت به سر می برد درخواست کرد که وارد شده، حقیقت را روشن سازند. امام با فراخوان عمومی مردم، اعلام کرد راهب با در دست داشتن استخوانی از یکی از پیامبران موفق به این کار شده، وقتی غلام امام استخوان را از دست راهب گرفت، دیگر دعای راهب اثری نداشت. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٣٦-٢٣٧) و تردید و شبهه مسلمانان در خصوص حقانیت اسلام را برطرف ساخت.

٤-٢-٣- حفظ وحدت جامعه: یکی از مهم ترین راهبردهای مورد تأکید امام، حفظ وحدت در جامعه اسلامی (علی رغم وجود اختلافات عقیدتی) می باشد. امام تأکید دارند که شیعه باید با رفتار خود ضامن حفظ وحدت باشد. حضرت بهانه قرار دادن اختلاف مذهبی برای ایجاد اختلاف در جامعه را ممنوع کرده، اظهار می دارد که شما با روش و منش خود، دیگران را متوجه حق بودن خود کنید و از اختلاف انگیزی و گوشه نشینی پرهیز نمایید. (علامه مجلسی، ١٣٦٤ ب: ٣١٨)

٥-٢-٣- صیانت از امنیت فکری جامعه : اسحاق کندی فیلسوف عراق در زمان خود شروع به نوشتن کتابی در باره تناقض قرآن کرد ولی امام با اطلاع از این ماجرا با تدبیر خود وی را از این اقدام منصرف ساخت. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٧٠-٢٧١) وقوع برخی موارد فکری و فلسفی که برای عامه مردم قابل هضم نبود در اعصار گذشته باعث بروز درگیری های شدید و قتل و خونریزی شده بود. مواردی چون حادث یا قدیم بودن قرآن، مخلوق بودن قرآن و... امام در این مسئله با توجه به جایگاه علمی اسحاق کندی، او را قبل از انتشار تألیف خود در خصوص قرآن، به علم واقعی آگاهی داده، از انتشار این کتاب جلوگیری به عمل آوردند. چه بسا کسانی که با بارش باران در پی دعای راهب نصرانی، تمایل به دین مسیح پیدا کرده بودند در مواجهه با چنین مسئله عقلی و فکری، قرآن را کنار می گذاشتند.

٣-٣- حوزه قضایی

وقتی که امام علی النقی علیه السلام به شهادت رسیدند، امام حسن عسکری علیه السلام به غسل و تدفین پدر مشغول شدند. در این میان، خادمان از فرصت استفاده کرده، مقداری از اشیاء از قبیل لباس، درهم و غیره را برداشتند. امام افرادی که احتمال دست داشتن در آن مسئله را دارند مورد بازپرسی قرار دادند و از ایشان اقرار گرفتند. (راوندی، ١٣٧٨: ٣٣٢) ممکن بود در صورتی که بدون بازپرسی، این افراد توسط امام (با توجه به علم امامت) مجازات می شدند، بعدا بگویند که ما خلافی نکرده بودیم و امام به علت پیدا نکردن دزد بدون علت ما را تنبیه و مجازات نمودند ولی امام مراحل بازجویی و اقرار متهمان را در دستور کار خود قرار دادند.

از دیگر راهبردهای امام، ممانعت از مراجعه شیعیان به دستگاه و سامانه قضایی فاسد حکومت عباسی و دعوت به مصالحه شیعیان با یکدیگر یا در صورت لزوم، حکمیت و قضاوت علمای شیعه در این گونه مسایل بوده است. از جمله در ماجرای دو برادر هاشمی که باهم اختلاف داشتند (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢١٦) و در ماجرایی که یکی از عمال حکومت، باغ یکی از مسلمین را غصب کرده بود و امام دستور دادند که شاکی مستقیما با متشاکی صحبت کرده، او را انذار دهد که در این مورد نیز شاکی موفق به دریافت حق خود گردید. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٤٧)

امام حسن عسکری علیه السلام در کنار تدابیر و راهبردهایی که ذکر شد، بر امر قضاوت بر مبانی قانون الهی تأکید داشته اند و شخصا در این ماجرا ورود پیدا کرده، در اختلافات شیعیان به قضاوت پرداخته اند.

شیعیان با توجه به عدم دسترسی به امام، از طریق نامه نگاری و طرح مورد اختلاف، از امام تقاضا می کردند که با دستور خود، موضوع را فیصله دهند و امام نیز به عنوان فرد صالح شایسته قضاوت، بر اساس موازین شرع مقدس اسلام، به صدور حکم در این موارد می پرداخت. (شیخ صدوق، ١٣٦٧: ج ٤ ص ٩٣)

٤-٣- حوزه اقتصادی

١-٤-٣- تأمین معیشت اعضای گروه: در زمان امامت امام عسکری و پس از یک دوره سختی و تنگی برای شیعه به خصوص در دوره متوکل، این امکان برای امام فراهم آمد که از نظر اقتصادی به شیعیان کمک نموده، معیشت ایشان را تأمین نماید حتی بنا بر برخی اقوال ظاهرا یک مستمری دایمی برای شیعیان پرداخت می گردیده است. (علامه مجلسی، ١٣٧٨: ٦١٩) امام حتی دستور می دهند که صدقه و زکات شیعیان تنها در بین شیعیان توزیع شود (گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم، ١٣٨٩: ٢٤٩)

٢-٤-٣- تعیین میزان حداقل سطح رفاه : بر اساس عملکرد امام و روایات رسیده، می توان بیان نمود که امام حداقل شرایط رفاهی را داشتن مرکب، پوشاک، غذای مناسب، نداشتن قرض و امکان پس انداز برای موارد ضروری می دانند. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٤٢) و (راوندی، ١٣٧٨: ٣٣٣)

٣-٤-٣- تأمین امنیت شغلی: از سوی دیگر امنیت شغلی افراد باید حفظ شود و کسی حق ندارد در راستای رسیدن به منافع شخصی، منافع اقتصادی دیگران را از بین ببرد. شیخ صدوق دو روایت در این خصوص نقل می کند. یکی در مورد تغییر مسیر نهری است که آسیابی را به گردش در می آورد و دیگری در مورد حفر قناتی در کنار چاه یکی از شیعیان است که در هر دو مورد امام با توجه به آسیب رسیدن به منافع دیگران، این اقدامات را نفی می نمایند. (شیخ صدوق، ١٣٦٧: ج ٤ ص ٣٢٣)

٤-٤-٣- مشارکت عمومی در رفع فقر و گرسنگی: نقل است که یکی از شیعیان از امام سؤال کرد که چرا حق سبحانه و تعالی روزه را واجب کرده است؟ آن حضرت پاسخ دادند فرض گردانید حق سبحانه و تعالی روزه را تا بیابد غنی احساس گرسنگی را و رحم و عطا کند بر فقیر. (اربلی، ١٣٨٢: ج ٣ ص ٢٧٣) امام در بیان فلسفه حکم روزه بیان می دارد که حکمت این است که افراد غنی و ثروتمند، با گرسنگی فقیران و درد مسکینان آشنا شوند و بر این اساس به فقرا کمک نمایند. در چنین شرایطی با توزیع مناسب ثروت و حمایت از افراد مستضعف، جامعه به سطح بالاتری از رفاه دست خواهد یافت.

در روایت دیگری یکی از شیعیان به نام ابو هاشم گوید: از حضرت عسکری شنیدم می فرمود: «در بهشت دری هست که او را باب معروف می گویند، و جز اهل بر و احسان کسی از آن وارد نمی گردد. » من خداوند را سپاسگزاری کردم و از اینکه برای برآوردن حاجت های مردم خود را به تکلیف و مشقت می اندازم خوشحال شدم. امام علیه السلام متوجه من شد و فرمود: «آری من از حالات تو اطلاع دارم، و کسانی که در دنیا اهل معروف و بر و احسان هستند اینان در آخرت هم از محسنین خواهند بود. » (طبرسی، ١٣٩٠: ٤٩٣) در این روایت، امام، کسانی که جهت رفع حاجات مردم تلاش می کنند، مورد تفقد و تشویق قرار داده، اعلام می دارند چنین کسانی که در راستای رفع نیازهای مردم جامعه تلاش می کنند در واقع در راه رضای الهی گام برداشته اند.

٥-٤-٣- سرمایه گذاری، اشتغال زایی و ترویج معاملات غیر ربوی و پرهیز از اسراف: امام در موارد مختلف به افراد کمک کرده، ایشان را برای ایجاد کار تشویق نموده است. اشتغال زایی و دوری از بیکاری از مواردی بوده که رفتار امام بیانگر اهمیت آن می باشد. ایشان از رباخواری منع فرموده و بر بیع و تجارت سالم تأکید ورزیده اند. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٢٦) همچنین امام با تاکید بر میانه روی از اسراف منع فرموده اند. (علامه مجلسی، ١٣٦٤: ٢٥٣)

جدول ٢ جمع بندی راهبردهای امام در مواجهه با شرایط موجود

راهبردهای امنیتی امام حسن عسکری علیه السلام ، جدول 2.PNG

جمع بندی

امنیت در دیدگاه امام عسکری علیه السلام موضوعی تک بعدی نبوده بلکه ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... دارد. هر کدام از این ابعاد دارای زیرمجموعه ها و راهبردهای خرد و جزئی برای وصول به امنیت در آن حوزه است و مجموع این موارد، جامعه را به سطح مطلوبی از امنیت رهنمون می سازد که در آن از ناامنی خبری نخواهد بود.

ابزار نرم کسب قدرت و امنیت (قدرت نرم) دارای اولویت در راهبرد امنیتی امام می باشد. سیاست آگاه سازی، اقناع، احترام و ارزش اجتماعی و... با در پیش گرفتن مواردی چون بخشش، جود، دانش و... مورد تأکید امام بوده است. مواردی که امام از سیاست سخت افزاری، از قبیل دستور به حذف فیزیکی افراد معاند استفاده کرده باشند بسیار محدود و انگشت شمار است. ایشان حتی در مورد فرقه های انحرافی زمان خویش، استدلال و منطق را بهترین راه کار برای برخورد معرفی می نمایند.

کار تشکیلاتی و مطابق نظر رهبر جامعه و پرهیز از هرگونه اقدام خودسرانه از موارد دیگری است که مورد تأکید امام بوده است در زمانی که جامعه اسلامی از ناحیه دشمنان خارجی اعم از دشمن ظاهری با ابزار سخت (مانند حکومت روم) یا دشمن با ابزار نرم (دیگر مذاهب تحریف شده از قبیل مسیحیت و...) مورد تهدید است، حفظ وحدت جامعه و دوری از منازعات مذهبی بین فرقه های اسلامی (شیعه و سنی) در عین مخالفت با فرقه هایی که از اساس با آیین اسلام ناسازگار هستند (از قبیل ثنویه یا غلات و...) از راهبردهای مورد تأکید امام بوده است.

تاکتیک ها و راه کارهای مورد استفاده امام صبغه اطلاعاتی و پنهان کاری قوی داشته، بسیاری از امور به صورت مخفی و به دور از چشم دستگاه اطلاعاتی حکومت طاغوت (سازمان اطلاعاتی حریف) صورت می پذیرفته است.

کتابنامه

آریانپور، منوچهر (١٣٨٥ه. ش)، فرهنگ جامع شش جلدی پیشرو آریانپور (انگلیسی – فارسی)، تهران، جهان رایانه، چاپ ششم.

آل یاسین، شیخ راضی، (١٣٤٨ه. ش) صلح امام حسن علیه السلام، ترجمه آیت الله سید علی خامنه ای، تهران، نشر آسیا.

ابن اثیر، عزالدین علی، (١٣٧١ه. ش)، الکامل (تاریخ بزرگ اسلام و ایران)، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی.

ابن خلدون، عبدالرحمن، (١٣٦٣ ه. ش) العبر (تاریخ ابن خلدون)، ترجمه عبد المحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.

ابن طاووس، سید رضی الدین علی بن موسی بن جعفر، (١٣٧٩ه. ش) مهج الدعوات و منهج العبادات، ترجمه محمد تقی طبسی، تهران، نشر رایحه.

ابن منظور، (١٤١٤ه. ق)، لسان العرب، بیروت، انتشارات دار صادر، چاپ سوم.

اربلی، محدث (١٣٨٢ه. ش) کشف الغمه فی معرفه الائمه، ترجمه و شرح علی بن حسین زواره ای، تهران، نشر اسلامیه، چاپ سوم.

ازغندی، علیرضا ؛ روشندل، جلال، ( ١٣٨٢ه. ش)، مسایل نظامی و استراتژیک معاصر، تهران، انتشارات سمت، چاپ پنجم.

اسپوزیتو، جان. ال ( ١٣٩١ه. ش)، دایرهالمعارف جهان نوین اسلام، ترجمه گروه همکاران، تهران، نشر کنگره و نشر کتاب مرجع.

اصفهانی، ابوالفرج، (١٣٣٩ه. ش) فرزندان ابوطالب (ترجمه مقاتل الطالبین)، ترجمه جواد فاضل، تهران، کتاب فروشی علی اکبر علمی.

افتخاری، اصغر، (١٣٩٠ه. ش)، معنا و مفهوم امنیت نرم در گفتمان اسلامی درآمدی بر نظریه دفاع الهی، در: مجموعه مقالات همایش امنیت نرم در ج. ا. ا، جلد اول، تهران، دانشکده امام هادی علیه السلام دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام.

افتخاری، اصغر، (١٣٩١ه. ش)، امنیت، تهران، دانشگاه امام صادق علیه السلام.

بوزان، باری، (١٣٧٨ ه. ش) مردم، دولت ها و هراس، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.

بوزان. باری؛ الی ویور؛ پاپ دوویلد، (١٣٨٦ه. ش)، چارچوبی برای تحلیل امنیت، ترجمه علیرضا طیب، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.

بلاذری، احمد بن یحیی، (١٣٣٧ه. ش)، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران، نشر نقره.

تریف، تری، استوارت کرافت، لوسی جیمز، پاتریک مورگان، (١٣٨١ه. ش) روابط بین الملل و مطالعات امنیت ملی، در: مراحل بنیادین اندیشه در مطالعات امنیت ملی، گردآوری و ترجمه دکتر اصغر افتخاری، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.

جعفریان، رسول، (١٣٨١ه. ش) حیات فکری و سیاسی ائمه، قم، انتشارات انصاریان، چاپ ششم.

جعفریان، رسول (١٣٨٣ه. ش) سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، قم، انتشارات دلیل ما، چاپ سوم.

حسینی همدانی، سید محمد، (١٣٦٣ه. ش) درخشان پرتوی از اصول کافی، قم، چاپخانه علمیه قم.

حمزه پور، علی (١٣٩٠ ه. ش) راهبردهای امنیتی سیاست خارجی ج. ا. ا، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.

خامنه ای، سیدعلی، (بی تا)، حدیث ولایت (مجموعه بیانات مقام معظم رهبری)، تهران، موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی (دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای).

خمینی، روح الله، (١٣٧٢ه. ش)، صحیفه امام، قم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

دوانی، علی (١٣٧٨ه. ش) مقدمه مترجم، در: مهدی موعود (ترجمه جلد سیزدهم بحارالانوار)، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ بیست و هشتم.

دهخدا، علی اکبر (١٣٧٧ه. ش) لغتنامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ( ١٣٧٥ه. ش) المفردات فی غریب القرآن، ترجمه سید غلامرضا خسروی حسینی، تهران، انتشارات مرتضوی، چاپ دوم.

راوندی، شیخ قطب الدین ( ١٣٧٨ه. ش) جلوههای اعجاز معصومین علیهم السلام (ترجمه کتاب الخرائج و الجرائح)، مترجم غلام حسن محرمی، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم.

شهلایی، ناصر؛ مهرنیا، احمد؛ ولیوند زمانی، حسین (١٣٨٨ه. ش) نظریه های راهبردی، تهران، دافوس آجا.

صدر، سید محمد، (١٤١٢ه. ق)، تاریخ الغیبه، بیروت، دارالتعارف.

صدوق (ابن بابویه معروف به شیخ صدوق) (١٣٦٧ه. ش) من لا یحضره الفقیه، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق.

طبرسی، امین الاسلام، (١٣٩٠ه. ق) زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام (ترجمه کتاب اعلام الوری باعلام الهدی)، ترجمه عزیزالله عطاردی، تهران، انتشارات اسلامیه.

طبرسی، (ابو منصور) احمد بن علی، (بی تا)، الاحتجاج علی أهل اللجاج، ترجمه نظام الدین احمد غفاری مازندرانی، تهران، نشر مرتضوی.

طبری. محمد بن جریر، (١٣٧٥ه. ش) تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ پنجم.

طبسی، محمدجواد(١٣٧٩ه. ش)، با خورشید سامرا، ترجمه عباس جلالی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

طوسی، ابن حمزه، (١٤١٩ه. ق)، الثاقب فی المناقب، قم، انتشارات انصاریان، چاپ سوم.

فراهیدی، خلیل بن احمد، (١٤١٠ه. ق)، کتاب العین، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم.

قرشی، باقر شریف (١٣٧٥ه. ش) زندگانی امام حسن عسکری علیه السلام، مترجم سید حسن اسلامی، قم، جامعه مدرسین، چاپ چهارم.

قمی، شیخ عباس، (١٣٨٠ه. ش) منتهی الآمال، قم، انتشارات هجرت، چاپ چهاردهم.

قمی، شیخ عباس، (١٣٨٠ ب) نگاهی بر زندگی چهارده معصوم (ترجمه الأنوار البهیه)، مترجم محمد محمدی اشتهاردی، قم، نشر ناصر، چاپ سوم.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق (١٣٦٢ه. ش) الکافی، تهران، اسلامیه، چاپ دوم.

گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم، (١٣٨٩ ه. ش) فرهنگ جامع سخنان امام حسن عسکری علیه السلام، شرکت چاپ و نشر بین الملل، قم.

ماندل، رابرت، (١٣٨٧) چهره متغیر امنیت ملی، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ سوم.

مجلسی، محمد باقر (١٣٦٣ه. ش)، بخش امامت (جلد هفتم بحارالانوار)، ترجمه موسی خسروی؛ تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم.

مجلسی، محمد باقر (١٣٦٤ه. ش)، زندگانی حضرت جواد و عسکریین علیهم السلام (جلد دوازدهم بحارالانوار) ترجمه موسی خسروی؛ تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم

مجلسی، محمد باقر (١٣٦٤ ب)، مواعظ امامان (ترجمه جلد هفدهم بحارالانوار) ترجمه موسی خسروی؛ تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ اول.

مجلسی، محمد باقر (١٣٧٨ه. ش) مهدی موعود (ترجمه جلد سیزدهم بحارالانوار)، مترجم علی دوانی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ بیست و هشتم.

مجلسی، محمد باقر، (١٣٨٢ه. ش) جلاء العیون، قم، نشر سرور، چاپ نهم.

مسعودی، علی بن حسین، (١٣٦٢ه. ش) اثبات الوصیة لعلی ابن ابی طالب، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم.

مسعودی، أبو الحسن علی بن الحسین (١٣٧٤ه. ش) مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.

معین، محمد (١٣٨٤ ه. ش) فرهنگ فارسی (یک جلدی کامل)، تهران، انتشارات ساحل، چاپ دوم.

مفید، (بی تا)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، نشر اسلامیه، چاپ دوم.

مکارم شیرازی. ناصر، (١٣٧٤ ه. ش)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

مهیار، رضا (بی تا) فرهنگ ابجدی عربی – فارسی (ترجمه المنجد الابجدی)، بیجا.

نای، جوزف اس (١٣٨٧ ه. ش) قدرت نرم (ابزارهای موفقیت در سیاست بین الملل)، ترجمه سید محسن روحانی، مهدی ذوالفقاری، تهران، دانشگاه امام صادق علیه السلام، چاپ دوم.

نجاشی، احمد بن علی، (١٤٠٧ه. ق) رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین.

نوروزی، محمد تقی (١٣٨٥ه. ش) فرهنگ دفاعی – امنیتی، تهران، نشر سنا.

واقدی، محمد بن عمر (١٣٦٩ه. ش)، مغازی تاریخ جنگ های پیامبر(ص)، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم.

کلمات کلیدی
امنیت  |  راهبرد  |  سیره امام حسن عسکری علیه‌السلام  | 
لینک کوتاه :